Sáng kiến kinh nghiệm Phương pháp dạy bài nghị luận truyện (đoạn trích) cho học sinh Lớp 9

đây là hai cách cho học sinh tham khảo) 
Cách 1: 
 Trong nền văn học Việt Nam hiện đại, Kim Lân là một gương mặt độc đáo. Do hoàn cảnh sống của mình, ông am hiểu sâu sắc sinh hoạt , tâm lý của người nông dân. Kim Lân được xem là nhà văn của nông thôn, của người dân quê Việt Nam với những vẻ đẹp mộc mạc mà đậm đà. “Làng” là một truyên ngắn đặc sắc nhất của Kim Lân. Tác phẩm này được viết trong thời kì đầu của cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp, thể hiện một cách sinh động vẻ đẹp của tình yêu làng, lòng yêu nước ở người nông dân. Ai đến với “Làng”, chắc khó quên được ông Hai - một nhân vật nông dân mang những nét đẹp thật đáng yêu qua ngòi bút khắc hoạ tài tình của Kim Lân.
Cách 2:
 Tình yêu làng, sự gắn bó nơi chôn nhau cắt rốn là một tình cảm sâu nặng ở con người Việt Nam nói chung, đặc biệt ở người nông dân nói riêng. Lịch sử văn học dân tộc từng xây dựng thành công nhiều nhân vật mang tình cảm đáng quý ấy. Nhân vật ông Hai trong truyện ngắn Làng của Kim Lân là một trong những trường hợp như thế.
Sau khi đã hướng dẫn cụ thể cho học sinh các cách mở bài trên, giáo viên tiến hành cho học sinh rèn viết đoạn mở bài và tin chắc rằng học sinh sẽ viết tốt.
Bước kế tiếp, giáo viên sẽ hướng dẫn học sinh viết phần thân bài (gồm nhiều đoạn, giáo viên có thể chọn cho học sinh viết một đoạn tiêu biểu).
 2. Đoạn thân bài:
 Trước hết, giáo viên nên xác định vai trò của phần thân bài cho học sinh nhận thức đầy đủ tầm quan trọng của nó trong một bài văn. Phần thân bài sẽ lần lượt trình bày, giải thích, nhận xét, đánh giá các luận điểm của vấn đề được đặt ra trong đề bài (thực hiện vừa đủ, không thiếu, không thừa các nhiệm vụ đã đề ra ở phần mở bài).
 Ở từng luận điểm, cần có sự phân tích, chứng minh cụ thể, chính xác bằng những dẫn chứng sinh động trong tác phẩm.
 Giữa các luận điểm, đoạn văn cần có sự liên kết, chuyển tiếp một cách linh hoạt, uyển chuyển, tránh gò bó, máy móc, công thức.
Dưới đây là một trong những đoạn thân bài của đề bài: “Suy nghĩ về nhân vật ông Hai trong truyện ngắn Làng của Kim Lân” mà giáo viên có thể giới thiệu cho học sinh tham khảo.
Lòng yêu nước, yêu làng của nhân vật ông Hai được thể hiện một cách cảm động qua diễn biến tâm trạng của ông. Tác giả đã sáng tạo ra một tình huống bất ngờ, đầy kịch tính thử thách tình yêu làng của ông Hai là có tin đồn về làng Chợ Dầu đã theo giặc. Ông Hai vô cùng đau xót: “Cổ ông lão nghẹn ắng hẵn lại, da mặt tê rân rân, ông lão lặng đi tưởng như đến không thở được Ông cúi gầm mặt xuống mà đi”. Về đến nhà, ông nằm vật ra giường không dám đi đâu. Ông buồn, ông xấu hổ. Ông tự 
tranh luận với mình, tự dằn vặt mình hoặc đâm cáu gắt với vợ Đêm, ông trằn trọc không sao ngủ được; ông hết trở mình bên này, lại trở mình bên kia thở dài ,... chân tay ông lão nhũn ra , Tin đồn loang xa, mụ chủ nhà hay được lại đuổi khéo gia đình ông. Ông Hai rơi vào tình trạng bế tắc. Ông có nghĩ đến việc trở về làng nhưng liền sau đó ông phản kháng lại ngay, ông phẫn uất nói: “Làng thì yêu thật nhưng làng theo Tây rồi thì phải thù”.Thật là tuyệt đường sinh sống! Ông quyết không trở về làng vì về làng là bỏ kháng chiến, bỏ cụ Hồ. Ông chỉ còn biết tâm sự với đứa con nhỏ ngây thơ. Qua những lời tâm sự mộc mạc, chân thật đầy cảm động với con, ta thấy được tấm lòng yêu nước cao đẹp của người nông dân này. Như nhà văn hào I-li-a Ê-ren-bua có nói: “Lòng yêu nhà, yêu làng xóm, yêu đồng quê trở nên lòng yêu nước”. Ông Hai đúng là một con người như thế - một con người thiết tha yêu làng, vì yêu làng nên ông yêu nước, kính yêu cụ Hồ, quyết trung thành với kháng chiến. Đó chính là nét đẹp mới trong đời sống tình cảm của người nông dân Việt Nam thời kì đầu cuộc kháng chiến chống Pháp.
	Bên trên chỉ là một đoạn tiêu biểu của phần thân bài (gồm nhiều đoạn), giáo viên có thể hướng dẫn học sinh viết các đoạn khác nhau của các đề khác. Dù là đoạn văn nào thì giáo viên cũng phải phân tích cho học sinh thấy rõ các cách trình bày nội dung một đoạn văn. Thế là phải tích hợp với kiến thức Tiếng Việt 8 ở lớp dưới. Giáo viên nhắc lại các cách trình bày tiêu biểu mà học sinh thường vận dụng viết đoạn văn nghị luận (gồm 4 cách: diễn dịch, qui nạp, móc xích và song hành) nhưng đôi khi để nhấn mạnh ý chính, ý khái quát của vấn đề cần phân tích, ta cũng có thể viết đoạn văn hỗn hợp như đoạn văn thân bài trên. Đoạn thân bài trên được phân tích cách trình bày như sau: 
	Đoạn văn trên gồm 17 câu.
	Câu (1) là câu diễn đạt ý chính của đoạn: nêu khái quát đặc điểm yêu nước, yêu làng của nhân vật ông Hai. (Câu này còn gọi là câu chủ đề).
Từ câu (2) đến câu (16) là các câu diễn giải cho ý chính (lòng yêu nước của nhân vật ông Hai). Đó là những lí lẽ và dẫn chứng cụ thể, tiêu biểu, chính xác, sinh động.
Câu (17) (câu cuối) là câu khẳng định lại và nâng cao lòng yêu nước của nhân vật ông Hai (là vẻ đẹp mới trong đời sống tình cảm của người nông dân Việt Nam thời kì đầu cuộc kháng chiến chống Pháp).
Từ việc phân tích cách viết đoạn trên, giáo viên có thể minh hoạ bằng sơ đồ đoạn văn nghị luận như sau:
KHÁI QUÁT
PHÂN TÍCH
TỔNG HỢP
Ý DIỄN GIẢI, DẪN CHỨNG TIÊU BIỂU
Mục đích của bài văn nghị luận về tác phẩm truyện là trình bày những nhận xét, đánh giá của mình về nhân vật, sự kiện hay chủ đề, tư tưởng và nghệ thuật của một tác phẩm cụ thể. Cho nên sau khi đã thực hiện được các nhiệm vụ đó ở phần thân bài, giáo viên tiến hành hướng dẫn học sinh khẳng định lại vấn đề ở đoạn kết bài. 
3. Đoạn kết bài:
 Đoạn kết bài phải thể hiện đúng quan điểm đã trình bày ở phần thân bài: 
	Chỉ nêu những ý nhận xét, đánh giá khái quát, không trình bày lan man hay lặp lại ý diễn giải, minh hoạ ,cụ thể, chi tiết. Cũng không nên lặp lại nguyên văn lời lẽ của phần mở bài. Khác với mở bài, phần kết bài thiên về đánh giá, tổng kết vấn đề.
 Có nhiều cách kết bài khác nhau, tuỳ theo dụng ý của người viết. Có khi kết bài là tóm tắt, khẳng định lại giá trị nội dung, nghệ thuật của tác phẩm. Có khi kết bài là tổng hợp những cảm nhận sâu sắc về nhân vật, tác giả, tác phẩm. Có khi kết bài lại là liên tưởng đến các vấn đề khác có liên quan. 
 Thế nên, để hướng dẫn học sinh viết được những kết bài sâu sắc, người giáo viên cần phải giúp học sinh nhận thức được tầm quan trọng của đoạn kết bài (không chỉ khép lại, hoàn chỉnh bài văn mà còn làm cho bài văn thêm khái quát, nâng cao về mọi mặt: Tư tưởng, tình cảm, chủ đề, quan niệm sống tốt đẹp )
 Dưới đây là hai cách kết bài cho đề bài văn: Suy nghĩ về nhân vật ông Hai trong truyện ngắn Làng của Kim Lân.
Cách 1: Đánh giá nhân vật và khẳng định giá trị tác phẩm
 Ông Hai trong truyện ngắn Làng là một nhân vật tạo ấn tượng sâu sắc đối với người đọc. Qua truyện này, bằng những tình huống, chi tiết chân thật, thú vị, bằng nghệ thuật miêu tả tâm lí sinh động, Kim Lân đã đem đến cho chúng ta một hình tượng hấp dẫn về người nông dân Việt Nam trong cuộc kháng chiến chống Pháp. Tình yêu thiết tha, sự gắn bó sâu năng với làng quê, đất nước của nhân vật ông Hai luôn luôn có ý nghĩa giáo dục thấm thía đối với các thế hệ bạn đọc. 
Cách 2: Cảm nhận sâu sắc về nhân vật và tác giả, tác phẩm
 Trong số rất nhiều nhân vật nông dân từ những trang truyện đi vào lòng người đọc và đã chiếm được tình cảm yêu thương, quý mến, trân trọng nơi trái tim 
sâu kín của mỗi người , có thể nói người đọc khó có thể quên được nhân vật ông Hai trong tác phẩm Làng của Kim Lân - một người nông dân thuần phác, yêu làng, yêu nước chứa chan, sâu nặng ,một lòng trung thành với kháng chiến, với cụ Hồ - đã trở thành hình tượng nhân vật tiêu biểu cho người nông dân Việt Nam trong thời kì đầu của cuộc kháng chiến chống Pháp. Nhà văn Kim Lân đã diễn tả được diễn biến tâm lí phức tạp của nhân vật bằng chất liệu ngôn ngữ bình dị, mộc mạc, tạo được tình huống bất ngờ, thú vị. Chính vì thế, nhà văn Kim Lân được đánh giá là cây bút hàng đầu về đề tài nông thôn và người nông dân .
	Có thể nói, hướng dẫn học sinh cách làm bài văn Nghị luận về tác phẩm truyện tức là đi tìm và khám phá ra cái hay, cái đẹp trong văn chương nghệ thuật. Từ khâu phân tích đề, tìm ý, lập dàn ý, viết đoạn và liên kết đoạn là cả một quá trình lao động nghệ thuật sáng tạo. Giúp các em hiểu ra chân lí ấy sẽ là con đường ngắn nhất hướng các em yêu thích văn chương và có hứng thú khi làm bài tập làm văn kiểu bài Nghị luận về tác phẩm văn học nói chung và tác phẩm truyện nói riêng. 
IV. Kết quả
	So với các ngành nghề khác hiệu quả kinh tế bộ môn Ngữ Văn nói chung không rõ ràng cụ thể, không nhìn thấy ngay được. Với phương pháp giảng dạy bài văn nghị luận về tác phẩm truyện (hoặc đoạn trích) tôi đã trình bày ở trên tôi thấy học sinh hiểu bài tốt hơn, các em hào hứng, say mê học văn và viết văn hơn trước. Các em đã có kĩ năng phân tích tìm hiểu một tác phẩm văn học nói chung. Từ đó việc học tập các môn học khác của các em cũng tốt hơn. Qua các kì thi tuyển sinh vào THPT, nhiều học sinh đạt điểm Ngữ Văn cao hơn những năm trước vì thế tỉ lệ đỗ vào các trường THPT cũng cao hơn. Chi phí đào tạo cho các em giảm bớt rõ rệt. Các em nhận được nhiều sự động viên khen thưởng về vật chất của các hội khuyến học trong nhà trường, ở điạ phương và các dòng họ.
a. Đánh giá chung:
	Khi áp dụng sáng kiến này vào giảng dạy tôi nhận thấy hiểu quả chính trị xã hội là quan trọng nhất. Với những định hướng ở trên tôi đã giúp học sinh rèn luyện cách làm bài văn nghị luận về tác phẩm truyện (hoặc đoạn trích nói riêng), cách làm một bài văn nói chung tốt hơn. Học sinh say mê yêu thích môn học, học sinh gắn bó với trường lớp, với bạn bè không vi phạm các vấn đề về đạo đức hay các tệ nạn xã hội. Cũng từ đó mà phụ huynh học sinh đã có những nhận thức đúng đắn hơn, tích cực hơn với bộ môn Ngữ Văn. Trước đây phụ huynh thường xem nhẹ bộ môn này và khuyến khích con em mình hướng vào các bộ môn Khoa học Tự nhiên nhiều hơn. Vì phụ huynh cho rằng đây là những môn quan trọng sẽ có tác dụng với học sinh hơn trong việc thi Đại học cũng như trong cuộc sống sau này. Giờ đây nhiều phụ huynh đã khuyến khích con em mình học Văn cũng như các bộ môn Khoa học Xã hội khác. Bởi môn nào cũng quan trọng và đều giúp ích cho học sinh sau này. 
b. Kết quả cụ thể:
 Với tâm huyết giảng dạy thật tốt kiểu bài phân tích tác phẩm truyện và qua tích luỹ một vài kinh nghiệm hướng dẫn học sinh phân tích đề, tìm ý, lập dàn ý, viết đoạn và liên kết đoạn, tôi đã giúp học sinh của các lớp do chính tôi trực tiếp giảng dạy đạt được kết quả tốt trong các bài kiểm tra. Đa số bài làm của các em đều đáp ứng được yêu cầu của đề; khai thác được ý hay, ý sâu sắc; phân tích tinh tế, có cảm xúc, biết tìm tòi và sáng tạo mang phong cách riêng, không còn gượng ép, máy móc hay khuôn sáo.
	Rất ít bài làm sơ lược, ý nghèo nàn hoặc không tìm được ý.
Kết quả bộ môn Ngữ Văn năm học 2017 – 2018:	
- 01 học sinh đạt học sinh giỏi cấp Huyện môn Ngữ Văn

Giỏi
Khá
Trung bình
Yếu
Kém
Đầu năm
30 = 85,7%
4 = 11,4%
1 = 2,9%
0 = 0%
0 = 0%
Cuối kì 1
33 = 94,2%
2 = 5,8%
0 = 0%
0 = 0%
0 = 0%
Cuối năm
35 = 100%
0 = 0%
0 = 0%
0 = 0%
0 = 0%

PHẦN III 
KẾT LUẬN VÀ KHUYẾN NGHỊ
1. Kết luận
Đối với thi sĩ, sáng tác được một câu thơ, một bài thơ hay là niềm hạnh phúc. Còn đối với người giáo viên dạy Ngữ văn chúng tôi, việc nghiền ngẫm, trao đổi với nhau qua bao tháng năm trên bục giảng để hiểu được đúng, thấm được sâu từng trang truyện, từng nhân vật, từng yếu tố nội dung và nghệ thuật của tác phẩm mà nhà văn muốn gửi gắm vào đó một lời nhắn nhủ, một tư tưởng tình cảm mới mẻ, tốt đẹp... là nguồn vui lớn, say mê với đời, với sự nghiệp dạy Văn. Và đối với tôi, việc tích luỹ một vài kinh nghiệm hướng dẫn học sinh cách làm tốt bài văn Nghị luận về tác phẩm truyện (hoặc đoạn trích) là điều tôi tâm đắc. Với tâm huyết của một nhà giáo có khá nhiều năm đứng trên bục giảng, tôi mạnh dạn giới thiệu một vài kinh nghiệm của mình về cách dạy bài nghị luận về tác phẩm truyện (đoạn trích) cho học sinh nói để đồng nghiệp cùng tham khảo. Dẫu còn không ít hạn chế trong cách trình bày, diễn đạt nhưng đó là cả một quá trình nghiên cứu đúc kết. Tôi hy vọng rằng những ý kiến của tôi sẽ giúp các đồng nghiệp gợi mở nhiều vấn đề tâm đắc hơn trong việc dạy học sinh lớp 9 dạng bài văn nghị luận tác phẩm truyện ( hoặc đoạn trích). Những ý kiến trên tuy chưa thật sâu sắc nhưng là những gì tôi tích lũy và trải nghiệm trong quá trình dạy học, tôi sẽ tiếp tục đề tài nghiên cứu này ở những năm học tới.
2. Khuyến nghị
a. Đối với giáo viên:
+ Trước khi hướng dẫn học sinh làm một đề bài về một tác phẩm truyện nào đó giáo viên cần đọc kỹ tác phẩm, sưu tầm những tài liệu xung quanh tác phẩm như: Tiểu sử tác giả, cuộc đời, sự nghiệp, bối cảnh lịch sử khi tác phẩm ra đời những nhận xét, đánh giá của những nhà phê bình văn học, nhà văn, nhà thơ trong và ngoài nước về tác phẩm.
+ Mỗi năm học phải tìm cho mình nhiều biện pháp mới, thường xuyên tự học, tự bồi dưỡng để nâng cao trình độ hiểu biết và tiếp cận tri thức mới để vận dụng trong dạy học đạt kết quả cao.
+ Ngoài ra giáo viên nên sử dụng thành thạo các phương tiện dạy học hiện đại như giáo án điện tử, đèn chiếu, băng, đĩa... phù hợp với yêu cầu đổi mới của giáo dục hiện đại và tạo ra hứng thú cho học sinh trong từng giờ dạy.
b. Đối với học sinh:
+ Trước hết các em phải chủ động và có tâm thế thoải mái khi đón nhận các tiết học Ngữ Văn đặc biệt là với tiết làm văn nghị luận về tác phẩm truyện (hoặc đoạn trích). Các em cần đọc kĩ văn bản, ôn lại các kiến thức về văn bản đã được học ở tiết học văn bản. Đồng thời các em cần sưu tầm tài liệu để tham khảo ý kiến của các nhà phê bình văn học hoặc của các tác giả, bài làm của các bạn khác để vận dụng khi phân tích tìm hiểu một tác phẩm cụ thể.
+ Các em cũng không nên quá phụ thuộc vào các bài văn mẫu hoặc những khuôn mẫu có tính chất gò ép. Trong mỗi bài làm các em cần thể hiện rõ sự sáng tạo và ý kiến cá nhân của bản thân về mỗi tác phẩm.
+ Các em nên tổ chức hội thảo, thảo luận để bày tỏ ý kiến của mình về các vấn đề trong tác phẩm văn học. Nếu có những ý kiến trái chiều nhau nên hỏi thầy cô để đưa ra những kết luận đúng đắn nhất.
 c. Đối với phòng giáo dục: 
+ Tổ chức hội thảo chuyên đề cho giáo viên bộ môn Văn trong từng năm để giáo viên có dịp trao đổi kinh nghiệm, bàn luận tìm ra biện pháp tối ưu, tích cực nâng cao chất lượng dạy học môn Ngữ Văn.
+ Nên tổ chức phát động phong trào nghiên cứu các đề tài khoa học, viết sáng kiến kinh nghiệm rộng rãi trong toàn huyện. Cần khen thưởng kịp thời những sáng kiến có giá trị để động viên, tạo sức hút cho phong trào viết sáng kiến kinh nghiệm của giáo viên. 
 Cổ Bi, ngày 23 tháng 3 năm 2018
TƯ LIỆU THAM KHẢO
Phương pháp làm bài Nghị luận tác phẩm Văn học 9 của Hoàng Đức 
 (Nhà xuất bản GD Thành phố Hồ Chí Minh)
Hiểu Văn, dạy Văn của Nguyễn Thanh Hùng
 (Nhà xuất bản GD Thành phố Hồ Chí Minh)
Đọc Văn, học Văn của Trần Đình Sử ( NXBGD 2002) 
Để hiểu thêm một số tác giả và tác phẩm Văn học Việt Nam hiện đại của Nguyễn Ngọc Thu (Nhà xuất bản GD)
Sách Ngữ văn 9 hiện hành (SGK & SGV)
Tài liệu tham khảo soạn kĩ năng làm văn nghị luận của Vụ GD – TH 
Tiếp cận và đánh giá tác phẩm truyện sau Cách mạng tháng Tám của 
 Nguyễn Văn Long (Nhà xuất bản GD)