Sáng kiến kinh nghiệm Rèn luyện kỹ năng làm bài văn nghị luận xã hội cho học sinh Lớp 9

ỦY BAN NHÂN DÂN QUẬN 2
TRƯỜNG THCS
NGUYỄN THỊ ĐỊNH

CỘNG HÒA XÃ HỘI CHỦ NGHĨA VIỆT NAM
Độc lập – Tự do – Hạnh phúc
Quận 2, ngày 15 tháng 09 năm 2019
Tên Sáng kiến: RÈN LUYỆN KỸ NĂNG LÀM BÀI VĂN NGHỊ LUẬN XÃ HỘI CHO HỌC SINH LỚP 9
Tác giả: Lâm Văn Công
Chức vụ: Giáo viên Ngữ văn
Đơn vị công tác: THCS Nguyễn Thị Định
A. ĐẶT VẤN ĐỀ
- Trong những năm qua, bản thân tôi luôn được phân công giảng dạy môn Ngữ văn 9, tôi luôn có ý thức trong việc giảng dạy, đặc biệt đã chú trọng rèn luyện cho học sinh kĩ năng làm bài nghị luận nói chung và bài văn nghị luận xã hội nói riêng, vì đây là một vấn đề đang được xem là mới và khó.
- Xuất phát từ  tầm quan trọng và thực trạng của việc làm bài nghị luận xã hội ở trường THCS hiện nay, để tạo tiền đề cho việc học và làm văn của các em ở các bậc học tiếp theo, tôi đã quyết định chọn nghiên cứu đề tài: “Rèn kĩ năng làm bài nghị luận xã hội cho học sinh lớp 9”.  Nhằm trao đổi với đồng nghiệp một vài kinh nghiệm, qua đó giúp cho học sinh lớp 9 nắm vững hơn phương pháp làm kiểu bài này, với mong muốn nâng cao chất lượng bài thi, bài kiểm tra và kết quả học tập của các em.
B.GIẢI QUYẾT VẤN ĐỀ.
I. Cở sở lí luận.
- Như chúng ta đã biết trong cấu trúc đề  thi vào THPT môn Ngữ văn những năm gần đây đều có câu hỏi, yêu cầu học sinh vận dụng kiến thức xã hội và đời sống để viết bài nghị luận xã hội ngắn khoảng 300 từ (hoặc một trang giấy thi).
*Có hai dạng bài cụ thể là:
Nghị luận về một vấn đề tư tưởng đạo lí.
Nghị luận về một sự việc, hiện tượng đời sống.
- Học sinh phải biết bám sát vào quy định trên để định hướng ôn tập và làm bài thi cho hiệu quả. Ở kiểu bài nghị luận xã hội, học sinh qua những trải nghiệm của bản thân, trình bày những hiểu biết, ý kiến, quan niệm, cách đánh giá, thái độ...của mình về các vấn đề xã hội, từ đó rút ra được bài học (nhận thức và hành động) cho bản thân
- Bài văn nghị luận xã hội nhất thiết phải có dẫn chứng thực tế. Cần tránh tình trạng hoặc không có dẫn chứng hoặc lạm dụng dẫn chứng mà bỏ qua các bước đi khác của quá trình lập luận.
II. Thực trạng vấn đề.
- Thực trạng chung: Thực trạng học và làm bài văn nghị luận nghị luận xã hội đang là một vấn đề được quan tâm trong các trường Trung học cơ sở nói chung và trường THCS Nguyễn Thị Định nói riêng. Theo  thống kê và theo dõi kết quả  của mấy năm gần đây thì chất lượng làm bài môn Ngữ văn của học sinh chưa có sự tiến bộ rõ rệt. Tuy nhiên phần điểm bị trừ trong bài lại rơi vào phần văn nghị luận xã hội. Nguyên nhân chính là do cách diễn đạt của các em chưa được tốt. Các ý còn chung chung, chưa cụ thể và rõ ràng, kiểu nghị luận này yêu cầu học sinh phải vận dụng kiến thức thực tế thì các em lại chưa có. Nhiều em còn mắc các lỗi về dùng từ, diễn đạt....Sở dĩ chất lượng phần văn nghị luận xã hội còn chưa đạt yêu cầu như vậy là do nhiều nguyên nhân:
* Về giáo viên:
- Mặc dù trong những năm gần đây, hầu hết giáo viên đã nắm chắc được cấu trúc của các đề thi học sinh giỏi và thi vào lớp 10, một phần không thể thiếu là câu hỏi liên quan đến kiểu bài nghị luận xã hội, thế nhưng một số giáo viên vẫn cho rằng câu hỏi chỉ chiếm tỉ lệ điểm trong bài khoảng 30% số điểm nên chưa tập trung nhiều để hướng dẫn học sinh, khiến kiến thức cơ bản học sinh nắm chàng màng. Tư tưởng học sinh làm bài lại chỉ chăm chú đến phần nghị luận văn học mà không nghĩ rằng đây là phần dễ đạt điểm tối đa. 
*Về học sinh.
- Trong những năm gần đây học sinh không hứng thú muốn học môn Ngữ văn, nhất là ngại làm những bài văn. Có lẽ ngoài nguyên nhân khách quan từ xã hội, thì một phần cũng do làm văn khó, lại mất nhiều thời gian, “công thức” làm văn cho các em lại không hình thành cụ thể. Các em không phân biệt rõ các thao tác nghị luận chính mà mình sử dụng.  Kĩ năng tạo lập văn bản của học sinh ở trường THCS Nguyễn Thị Định còn kém nhiều và rất hiếm có những bài nghị luận có được sức hấp dẫn, thuyết phục bởi cách lập luận rõ ràng, chính xác, đầy đủ và chặt chẽ từng luận điểm, luận cứ... 
III. Giải pháp và biện pháp thực hiện
Để học sinh có kĩ năng làm bài nghị luận xã hội tốt. Tôi thực hiện các bước sau:
1. Làm công tác tư tưởng cho học sinh.
- Trước hết giáo viên cần phải dập tắt trong các em quan niệm: Văn nghị luận là loại văn “khô khan” là chưa hợp lí, vì ở bất cứ thể văn nào, khô khan hay hấp dẫn là ở chất lượng. Tiểu thuyết mà viết dở thì cũng khô khan mà thôi. Chất lượng một bài văn nghị luận phụ thuộc vào cảm hứng, kiến thức và các yếu tố có tính kĩ thuật như: cách lập luận, dùng từ, câu....Cảm hứng là yếu tố đầu tiên.
- Sau là phải có kiến thức: Có thể việc hiểu biết về vấn đề cần bàn càng phong phú thì càng dễ cho mình “tung hoành” trong bài viết. Kiến thức phong phú cũng có nghĩa là mình nắm được lẽ phải, giúp cho mình đưa ra những luận điểm chắc chắn, giàu sức thuyết phục, không thể bác bỏ như cố nhân đã tổng kết:
2. Củng cố và khắc sâu kiến thức lí thuyết về bài văn nghị luận xã hội.
- Về kiểu bài nghị luận xã hội học sinh phải vận dụng kiến thức xã hội và đời sống viết bài nghị luận xã hội (khoảng 1 trang giấy thi) đối với học sinh THCS. Vì vậy muốn làm tốt kiểu bài này trước hết giáo viên cần hướng dẫn và yêu cầu học sinh nắm chắc phần lí thuyết thì mới vận dụng tốt trong khi làm bài. Kiểu bài này có hai dạng bài cụ thể là:
+ Nghị luận về một sự việc, hiện tượng đời sống.
+ Nghị luận về một vấn đề  tư tưởng đạo lí.
Học sinh cần bám sát vào quy định trên để định hướng ôn tập và làm bài thi cho hiệu quả.
a) Nghị luận về một sự việc, hiện tượng đời sống.
*Yêu cầu:
- Nội dung: Phải trình bày rõ nội dung, bản chất của sự việc,hiện tượng, phải trình bày rõ thái độ, ý kiến của người viết về mặt sai, mặt đúng, mặt lợi, mặt hại của nó.
- Hình thức: Sự bàn luận, đánh giá phải có luận điểm rõ ràng, được trình bày bằng các luận cứ xác thực, bằng các phép lập luận phù hợp.
- Lời văn có sức thuyết phục.
* Bố cục: Bài văn nghị luận về một sự việc, hiện tượng đời sống cũng phải đảm bảo các phần chặt chẽ, mạch lạc theo yêu cầu chung của một bài văn nghị luận.
- MB: Giới thiệu sự việc, hiện tượng có vấn đề sẽ bàn  luận.
- TB: Phân tích các mặt của sự việc, hiện tượng, trình bày ý kiến, sự đáng giá của mình.
- KB: Khẳng định, phủ định, khái quát ý nghĩa của vấn đề nghị luận.
b) Nghị luận về một vấn đề về tư tưởng đạo lí.
*Yêu cầu:
- Về nội dung: Làm sáng tỏ các vấn đề tư tưởng đạo lí bằng cách giải thích, chứng minh, so sánh, đối chiếu, phân tích...để chỉ ra chỗ đúng (hay chỗ sai) của một tư tưởng nào đó nhằm khẳng định tư tưởng của người viết.
- Về hình thức: Bài văn phải có bố cục 3 phần rõ ràng, luận điểm đúng đắn, lập luận chặt chẽ, mạch lạc.
- Lời văn: Rõ ràng, sinh động.
* Bố cục: Có bố cục chặt chẽ, hợp lí theo yêu cầu chung của một bài văn nghị luận.
- MB: Giới thiệu vấn đề tư tưởng, đạo lí cần bàn luận.
- TB: Lần lượt giải thích, chứng minh, phân tích các nội dung của vấn đề tư tưởng, đạo lí đó; đồng thời nêu ý kiến bàn luận, đánh giá của mình.
- KB: Tổng kết, nêu ý nghĩa, bài học của vấn đề nghị luận.
3. Hướng dẫn cách làm bài cụ thể.
Hướng dẫn cách làm bài nghị luận về một sự việc, hiện tượng đời sống:
- Cuộc sống đang từng giờ, từng phút trôi qua cùng biết bao thay đổi và biết bao sự kiện. Có thể nói chính những sự việc, hiện tượng đời sống là mảng đề tài hết sức hấp dẫn, phong phú người ra đề lựa chọn các mảng đề tài khác nhau để  ra đề như: Môi trường, dân số, trẻ em, tệ nạn xã hội.... 
- Để làm tốt dạng đề nghị luận xã hội về sự việc hiện tượng đời sống đang được dư luận xã hội quan tâm, giáo viên cần hướng dẫn học sinh lưu ý.
*Làm bài nghị luận về sự việc đời sống.
- Yêu cầu về hình thức: Đảm bảo bố cục ba phần, luận điểm rõ ràng, luận cứ xác thực, lời văn có sức thuyết phục.
- Yêu cầu về nôi dung.
+ Nêu thực trạng của vấn đề.
+ Biểu hiện – phân tích tác hại.
+ Nguyên nhân.
+ Biện pháp khắc phục (hướng giải quyết)
+ Ý thức bản thân đối với vấn đề nghị luận.
Ví dụ:
Với nhan đề: Môi trường sống của chúng ta. Dựa vào những hiểu biết của em về môi trường, viết một bài văn ngắn trình bày quan niệm của em và cách làm cho cuộc sống ngày một tốt đẹp hơn.
Nêu vấn đề và triển khai thành bài văn nghị luận gồm các ý cơ bản sau: 
a. Mở bài: (Nêu vấn đề nghị luận) 
 Môi trường sống của chúng ta thực tế đang bị ô nhiễm và con người chưa có ý thức bảo vệ.
b. Thân bài: 
- Biểu hiện. 
+ Xã hội.
+ Nhà trường. 
- Phân tích tác hại:
+ Ô nhiễm môi trường làm hại đến sự sống.
+ Ô nhiễm môi trường làm cảnh quan bị ảnh hưởng.
- Đánh giá:
- Những việc làm đó là thiếu ý thức bảo vệ môi trường, phá hủy môi trường sống tốt đẹp.
- Phê phán và cần có cách xử phạt nghiêm khắc.
- Hướng giải quyết.
- Tuyên truyền để mỗi người tự rèn cho mình ý thức bảo vệ môi trường.
- Coi đó là vấn đề cấp bách của toàn xã hội.
c. Kết bài: Khẳng định lại vai trò của môi trường.
*Nghị luận về một hiện tượng đời sống.
- Yêu cầu về hình thức: Đảm bảo bố cục ba phần, diễn đạt có cảm xúc.
- Yêu cầu về nội dung cần đảm bảo các ý sau:
+ Giải thích hiện tượng.
+ Trình bày suy nghĩ của người viết về hiện tượng ấy.
+ Liên hệ thực tế đời sống.
+ Nêu tác dụng ảnh hưởng và bài học rút ra.
*Ví dụ:
Đề bài: “Giữa một vùng sỏi đá khô cằn, có những loài cây vẫn mọc lên và nở những chùm hoa thật đẹp”. Viết một một bài văn nghị luận (Không quá 1 trang giấy thi) nêu suy nghĩ của em được gợi ra từ hiện tượng trên.
*Gợi ý:
Với dạng bài này giáo viên có thể hướng dẫn học sinh lập theo ý.
*Về hình thức: Trình bày thành văn bản nghị luận ngắn, có bố cục 3 phần rõ ràng (Mở bài, thân bài, kết bài), yêu cầu không quá 1 trang giấy thi.
*Về nội dung:
- Giải thích hiện tượng: là hiện tượng có thể bắt gặp trong thiên nhiên, gợi tả sức chịu đựng, sức sống kì diệu của những loài cây “vẫn mọc lên và nở những chùm hoa thật đẹp” ngay trong “một vùng sỏi đá khô cằn” (có thể đi từ việc giải thích từ ngữ: Vùng sỏi đá khô cằn, chỉ sự khắc nghiệt của môi trường sống; loài cây vẫn mọc lên và nở những chùm thật đẹp; sự thích nghi, sức chịu đựng, sức sống, vẻ đẹp).
- Trình bày suy nghĩ:
- Hiện tượng thiên nhiên nói trên gợi suy nghĩ về vẻ đẹp của con người trong bất cứ hoàn cảnh nghiệt ngã nào vẫn thể hiện nghị lực phi thường, sức chịu đựng và sức sống kì diệu nhất. Đối với họ nhiều khi sự gian khổ, khắc nghiệt của hoàn cảnh lại chính là môi trường để tôi luyện, giúp họ vững vàng hơn trong cuộc sống. “Những chùm hoa thật đẹp” “Những chùm hoa trên đá” (Thơ: Chế Lan Viên). Thành công đạt dược thật có giá trị vì nó là kết quả của những cố gắng phi thường, sự vươn lên không mệt mỏi. Vẻ đẹp của những cống hiến, những thành công mà họ dâng hiến cho cuộc đời lại càng có ý nghĩa hơn, càng “rực rỡ” hơn...
- Liên hệ thực tế : Không có ai ở Việt Nam không biết đến thầy Nguyễn Ngọc Kí đã bị liệt cả hai tay, nhưng anh đã kiên trì luyện tập biến đôi bàn chân thành đôi bàn tay kì diệu viết những dòng chữ đẹp, học tập trở thành nhà giáo, nhà thơ...
 - Nêu tác dụng, ảnh hưởng, bài học rút ra từ hiện tượng :
 Những con người với vẻ đẹp của ý chí, nghị lực luôn là niềm tự hào, ngưỡng mộ của chúng ta, động viên và thậm chí cảnh tỉnh những ai chưa biết chấp nhận khó khăn, thiếu ý chí vươn lên trong cuộc sống.
IV. Kiểm nghiệm: 
- Trên đây là những biện pháp mà bản thân tôi đã áp dụng trong năm học 2018-2019 để hướng dẫn cho học sinh làm bài Nghị luận xã hội. Sau khi áp dụng đề tài này vào thực tế giảng dạy, chất lượng làm bài văn nghị luận xã hội của học sinh mà lớp tôi trực tiếp giảng dạy đã nâng cao rõ rệt. Giờ đây các em đã làm bài đúng hướng, bám sát vào thực tế đời sống cũng biết rút ra những bài học cho bản thân mình. Vì vậy, thi TS10 năm vừa qua đạt tỉ lệ cao.
C. KẾT LUẬN
- Để rèn luyện học sinh làm bài nghị luận xã hội tốt, tôi đã mạnh dạn đưa ra những  phương pháp cụ thể như trên, với mong muốn giúp các em có một cái nhìn và cách sống toàn diện hơn. Không chỉ học để nắm tốt các bài giảng trên lớp mà các em còn biết vận dụng vào thực tế đời sống, biết chuyển lí thuyết thành việc làm, hành động cụ thể. Biết yêu quê hương, yêu con người, yêu cuộc sống; biết vượt lên trên hoàn cảnh khó khăn; có tinh thần tự học để thành công trong cuộc sống và biết cách bảo vệ môi trường sống xung quanh.
Xác nhận của Hiệu trưởng	Quận 2, ngày 15 tháng 9 năm 2019
 	 	Người yêu cầu công nhận
Lâm Văn Công 
 *TÀI LIỆU THAM KHẢO
1. Sách giáo khoa Ngữ văn 9 - Tập 2.
2. Các dạng bài nghị luận xã hội.
Kiến thức chuẩn môn Ngữ văn THCS.
Phương pháp dạy học văn.
Tạp chí văn học tuổi trẻ.
Nâng cao Ngữ văn 9.
*MỤC LỤC
Số thứ tự
Nội Dung
Trang
A.
ĐẶT VẤN ĐỀ
1

GIẢI QUYẾT VẤN ĐỀ.
1
B.
I. Cơ sở lí luận:
1

II. Thực trạng vấn đề:
2

III. Giải pháp và biện pháp thực hiện
3

 
18
C.
KẾT LUẬN  
19