SKKN Dạy học tác phẩm “Lão Hạc” của Nam Cao theo hướng rèn luyện năng lực đọc – hiểu cho học sinh ở Trường THCS Liên Thủy

- Biết cảm thông, chia sẻ với nỗi khổ đau, số phận của con người
- Biết trân trọng những giá trị cuộc sống, giá trị con người
2.2.2.. Tổ chức dạy học trên lớp
*. Dự kiến thời gian lên lớp:
- Tiết 1: 
+ Hướng dẫn học sinh tìm hiểu phần tiểu dẫn sách giáo khoa, giáo viên lưu ý về cuộc đời, sự nghiệp và phong cách nghệ thuật (đặc điểm truyện ngắn) của Nam Cao.
+ Hướng dẫn học sinh đọc diễn cảm văn bản, yêu cầu HS chia bố cục, tìm hiểu nguồn cảm hứng sáng tác trong tác phẩm và trình bày cảm nhận chung.
+ Hướng dẫn học sinh đọc hiểu văn bản tìm hiểu tình cảnh của lão Hạc trong đoạn trích.
- Tiết 2:
+ Hướng dẫn học sinh đọc – hiểu văn bản, tìm hiểu tâm trạng của lão Hạc khi bán chó Vàng để làm nổi bật vẻ đẹp của nhân vật lão Hạc và tấm lòng của nhân vật ông giáo
+ Hướng dẫn học sinh tổng kết nghệ thuật và nội dung, rút ra ý nghĩa văn bản.
* Tổ chức các hoạt động dạy học văn bản Lão Hạc theo hướng đọc – hiểu
Hoạt động 1: Giới thiệu bài
Hoạt động 2: Hướng dẫn học sinh đọc và tìm hiểu chung văn bản
Hướng dẫn học sinh đọc chú thích và hiểu một số nét về tác giả Nam Cao và tác phẩm của ông
- Giáo viên gọi học sinh đọc phần chú thích về tác giả, tác phẩm. Sau đó cho các em tóm tắt những hiểu biết của mình về tác giả Nam Cao.
- Hỏi các em về một số tác phẩm của Nam Cao mà các em biết và đề tài thể hiện chủ yếu trong các tác phẩm là gì.
- Trình chiếu giới thiệu một số hình ảnh về tác giả, tác phẩm của Nam Cao.
Hướng dẫn học sinh đọc diễn cảm văn bản
Truyện ngắn Lão Hạc cho thấy nghệ thuật viết truyện bậc thầy của Nam Cao và nguồn cảm hứng của ông khi viết về số phận của người nông dân trong xã hội cũ. Vì vậy, trong quá trình, giáo viên nhấn mạnh các đặc điểm: Nam Cao là cây bút hiện thực xuất sắc khi viết về người nông dân nghèo khổ trong xã hội cũ với tấm lòng nhân đạo cao cả.Văn phong tự sự của Nam Cao vừa triết lí vừa trữ tình, kể chuyện tự nhiên, hấp dẫn. Giáo viên định hướng học sinh đọc bám sát văn bản để làm rõ những đặc điểm đó. 
Hướng dẫn học sinh đọc – hiểu theo đặc trưng của một truyện ngắn hiện đại mang đậm phong cách Nam Cao. Hướng dẫn học sinh đọc và thể hiện được giọng điệu biến hóa đa dạng của tác phẩm: lúc thì lạnh lùng, lúc thì trữ tình xót thương, lúc thì triết lí sâu sắc. Tâm trạng, tình cảm của nhân vật thể hiện qua ngôn ngữ đối thoại và độc thoại. Lời lão Hạc lúc thì chua chát, xót xa, lúc thì ngậm ngùi, kể lể; lời vợ ông giáo lạnh lùng, dứt khoát; lời của ông giáo từ tốn, lúc thì trữ tình ấm áp, lúc đầy xót thương, cảm thông. Đồng thời, trong khi đọc, học sinh cần thể hiện được nhịp điệu lời văn: đoạn đầu thì chậm rãi, vừa phải, đoạn cuối nói về cái chết lão Hạc thì gấp gáp. Đọc đúng, đọc diễn cảm, đọc sâu sẽ giúp học sinh thực sự thâm nhập tác phẩm.
Giáo viên có thể đọc mẫu diễn cảm một vài đoạn và tổ chức cho học sinh đọc diễn cảm, lớp chú ý lắng nghe và có nhận xét, góp ý. 
Hướng dẫn học sinh hiểu chung về văn bản
- Giáo viên cho học sinh tóm tắt văn bản
- Giáo viên đàm thoại với học sinh qua các câu hỏi như Cảm nhận ban đầu của em về truyện ngắn này là gì? Đọc truyện xong, em có cảm xúc gì? Em có ấn tượng với nhân vật nào trong truyện? và cho học sinh tự do nêu cảm nhận của mình
- GV cần hướng dẫn học sinh đọc nhanh, đọc lướt, đọc thầm và xác định được bố cục, nhân vật chính và ngôi kể của truyện. Giáo viên phát vấn câu hỏi để kiểm tra mức độ hiểu của học sinh.
Hoạt động 3: Hướng dẫn học sinh tìm hiểu văn bản qua các tín hiệu thẩm mĩ
Trong quá trình tìm hiểu văn bản, giáo viên tổ chức cho học sinh đọc một số đoạn quan trọng theo các hình thức đọc. Giáo viên hướng dẫn học sinh đọc kĩ từng cảnh theo bố cục, nhân vật hay chủ đề, cố gắng phát hiện, gạch chân chân các cứ liệu mà các em cho là tiêu biểu, quan trọng. 
Học sinh đọc và hiểu ý chính của văn bản rõ ràng, lô gic. Từ đó, tạo điều kiện cho học sinh đi sâu khám phá, chiếm lĩnh nội dung và nghệ thuật của tác phẩm.
Hướng dẫn học sinh đọc và tìm hiểu nhân vật lão Hạc
- GV cho HS đọc thầm nhanh đoạn chữ nhỏ và tóm tắt lại tình cảnh của lão Hạc
- Giáo viên phát vấn câu hỏi đàm thoại với học sinh:
? Cảnh ngộ của Lão Hạc được giới thiệu như thế nào?
? Qua đọc đoạn trích, em hiểu được con chó Vàng có vị trí như thế nào đối với 
lão Hạc?
? Vậy vì sao lão Hạc lại quyết định bán đi cậu chó Vàng?
- Cho HS đọc thầm và lướt nhanh đoạn kể về tâm trạng của lão Hạc khi sang nhà ông giáo kể về chuyện bán con chó vàng
- Gv nêu câu hỏi gợi mở, gợi tìm hướng dẫn học sinh phát hiện chi tiết, nêu nhận xét, hình dung và tưởng tượng của bản thân để từ đó, nắm được nội dung:
? Em hãy đọc và tìm những chi tiết miêu tả thái độ, tâm trạng của nhân vật lão Hạc khi nói về chuyện bán cậu Vàng với ông giáo.
? Em thử hình dung diễn biến nội tâm của lão khi quyết định bán chó?
? Em có cảm nhận gì về lời lẽ, giọng điệu của lão Hạc khi nói chuyện với ông giáo?
Cùng với câu hỏi gợi tìm kiến thức, giáo viên phát vấn câu hỏi để học sinh thấy cái hay của nghệ thuật trong việc thể hiện tâm trạng nhân vật vừa trực tiếp, vừa gián tiếp, thể hiện qua ngôn ngữ, giọng điệu. GV cho HS giải thích một số từ láy như ầng ậng, móm mém, hu hu, tích hợp kiến thức từ láy để thấy được nghệ thuật tả ngoại hình để thể hiện nội tâm của nhân vật
- Giáo viên nêu vấn đề, cho học sinh thảo luận nhóm để giải quyết những vấn đề đặt ra như: 
Tại sao lão Hạc lại cảm thấy vừa đau đớn vừa - ân hận khi bán con chó Vàng? 
Theo em, lão Hạc nếu muốn sống có thể chọn cách nào để tiếp tục sống không? Vậy tại sao lão lại chọn cái chết và là một cái chết đầy đau đớn như vậy?
- HS thảo luận, nêu ý kiến và các nhóm khác bổ sung. Từ đó, giáo viên 
- hướng dẫn để học sinh đi đến kết luận: Em có cảm nhận gì về số phận và nhân cách của lão Hạc?
- Sau khi học sinh nêu kết luận về nhân vật lão Hạc, giáo viên cho học sinh chia sẻ cảm xúc của bản thân về nhân vật.
Hướng dẫn học sinh đọc và tìm hiểu tấm lòng nhân đạo của nhà văn qua nhân vật ông giáo.
Hướng dẫn học sinh đọc thầm, đánh dấu chi tiết, chú ý giọng điệu của nhân vật ông giáo.
Giáo viên gợi tìm: Đọc thầm và tìm những chi tiết, câu văn nói lên thái độ, tình cảm của ông giáo đối với lão Hạc? Em thấy thái độ, tình cảm của nhân vật “tôi” đối với lão Hạc như thế nào?
Giáo viên cho học sinh nêu suy nghĩ, cảm nhận về câu nói của ông giáo ?“ Chao ôi! Đối với những người ở quanh ta, nếu ta không cố tìm mà hiểu họ() không bao giờ ta thương” rồi từ đó cho học sinh nêu cảm nhận về nhân vật ông giáo và thấy được tấm lòng nhân đạo của nhà văn đối với những người nghèo khổ.
Hoạt động 4: Hướng dẫn học sinh tổng kết, khái quát giá trị nội dung, nghệ thuật của văn bản
Giáo viên hướng dẫn học sinh đọc sâu và phát hiện đặc sắc trong nghệ thuật viết truyện của Nam Cao. Sử dụng so sánh với văn bản Tức nước vỡ bờ của Ngô Tất Tố để thấy được nét riêng trong phong cách của Nam Cao.
Giáo viên nêu vấn đề, cho học sinh thảo luận để chứng minh ý kiến: 
Chất trữ tình kết hợp với kể, tả, sự biến hóa giọng điệu lúc trữ tình, lúc triết lí là đặc sắc của truyện Nam Cao. Hãy tìm vài đoạn tiêu biểu để chứng minh điều đó.
Có nhận định cho rằng: Truyện Lão Hạc là bức tranh hiện thực về số phận con người và chứa chan tinh thần nhân đạo. Em hãy trình bày ý kiến của mình về nhận định đó.
Học sinh dựa vào những kiến thức vừa tìm tòi, phát hiện để lý giải, chứng minh. Giáo viên định hướng học sinh tổng kết
- Giáo viên tổ chức cho học sinh trình bày ý nghĩa của tác phẩm đối với bản thân
Hoạt động 5: Củng cố và dặn dò học sinh
2.3.. Kết quả của đề tài
Kết quả khảo sát là căn cứ quan trọng để đánh giá khả năng ứng dụng của bài dạy theo hướng đọc – hiểu vào giờ dạy học tác phẩm. Giáo viên đã trực tiếp kiểm tra học sinh bằng bài kiểm tra và khảo sát mức độ hứng thú, tích cực của học sinh trong giờ học. Kết quả đạt được như sau:
- Về kiến thức: Học sinh nắm được các kiến thức cơ bản về văn bản và có khả năng vận dụng vào phân tích nhân vật, nội dung, nghệ thuật hay một đoạn trích trong văn bản. 
Thống kê kết quả thực nghiệm ở ba lớp 8 và của trường:
Khối lớp
Tổng số học sinh
KẾT QUẢ XẾP LOẠI
Giỏi
Khá
Tb
Yếu
Kém
SL
%
SL
%
SL
%
SL
%
SL
%
8A
44
6
13,6
7
15,9
19
43,2
12
27,2
0
0
8B
44
5
11,4
11
25
16
36,4
12
27,2
0
0
8C
45
5
11,1
10
22,2
19
42,2
11
24,5
0
0
Tổng
133
16
12
28
21,1
54
40,6
35
26,3
0
0

- Về phương pháp: Học sinh hình thành được phương pháp đọc – hiểu để tự mình có thể tự đọc một văn bản cùng thể loại. Học sinh biết phối hợp, vận dụng các kiến thức liên quan vào phân tích tác phẩm. Tiết dạy học kích thích được hứng thú, tính tích cực chủ động của học sinh trong quá trình tìm hiểu, khám phá văn bản.
- Về thái độ: Học sinh biết chia sẻ, cảm thông với nỗi khổ của nhân vật, trân trọng giá trị nhân cách đẹp. Từ đó, biết tu dưỡng tình cảm, sống yêu thương, biết chia sẻ với mọi người.
3. Phần kết luận:
3.1. Ý nghĩa đề tài:
Kết quả khảo sát cho thấy giờ dạy văn bản theo hướng đọc hiểu cho kết quả cao hơn, phát huy được tính chủ động, tích cực, sáng tạo của học sinh, nâng cao hiệu quả của giờ dạy học văn trong nhà trường.
Sự tương tác giữa giáo viên và học sinh, tương tác giữa học sinh với tác phẩm đã tạo cho học sinh hứng thú, tích cực hơn trong giờ học. Các em tham gia thảo luận sôi nổi, tích cực nêu suy nghĩ, cảm nhận của bản thân về tác phẩm và dễ dàng ghi nhớ bài học, phát triển được kĩ năng, năng lực cho bản thân.
Đề tài có khả năng áp dụng trong giờ dạy học văn bản, phù hợp với yêu cầu đổi mới phương pháp dạy học Văn trong nhà trường.
	Đọc – hiểu là phương pháp, cũng là kĩ năng cần hướng tới, là hoạt động mang tính nội dung của giờ học. Đọc còn là hoạt động mang tính sáng tạo, không chỉ có mục đích gói gọn trong nhà trường mà còn có ý nghĩa rèn luyện cho học sinh năng lực tự học, học suốt đời. Qua thiết kế bài dạy, tôi nhận thấy:
*Về phía giáo viên 
- Xây dựng một hệ thống câu hỏi phù hợp ở các cấp độ, dưới nhiều hình thức như câu hỏi gợi mở, câu hỏi nêu vấn đề... để học sinh phát huy khả năng đọc – hiểu qua quá trình tương tác ngôn ngữ.
* Trong giờ học, hệ thống câu hỏi và quy trình lên lớp tạo được sự tương tác giữa thầy và trò, thầy phát vấn câu hỏi gợi tìm, gợi mở, nêu vấn đề... để học sinh chủ động suy nghĩ, tìm tòi, giải quyết vấn đề được nêu ra, từng bước chiếm lĩnh giá trị văn bản một cách chủ động, tự giác và sáng tạo, khơi gợi cho các em niềm hứng thú, khả năng tự học, tự nghiên cứu.
+ Chú ý quy trình dạy học đọc – hiểu một cách hợp lí, kết hợp linh hoạt các phương pháp dạy học phù hợp.
+ Giáo viên chỉ là người hướng dẫn, tổ chức và thông qua hệ thống câu hỏi để gợi hướng cho học sinh chiếm lĩnh tri thức chứ không cảm nhận hộ, cảm nhận thay cho các em
*Về phía học sinh
- Biết sử dụng nhiều hình thức đọc như đọc diễn cảm toàn bộ văn bản “Lão Hạc” để thâm nhập vào thế giới nghệ thuật của tác phẩm, có những ấn tượng ban đầu và bước đầu ghi nhớ những ý chính, tóm tắt được nội dung cơ bản của tác phẩm. Học sinh cũng biết kết hợp các hình thức đọc thầm, đọc nhanh, đọc lướt, đọc sâu, đọc theo nhân vật, đọc theo bố cục... để tìm tòi, phát hiện, liên tưởng, so sánh, phân tích, khái quát, giải quyết vấn đề, liên hệ và ứng dụng... Nhờ đó, học sinh tích cực trong việc chiếm lĩnh tri thức và trở thành những chủ thể sáng tạo đầy chủ động trong giờ học.
+ Học sinh cũng tương tác trong giờ học qua những hoạt động như suy nghĩ theo cá nhân, nêu cảm nhận riêng, hoạt động nhóm để cùng bàn bạc, giải quyết một vấn đề của bài học, tạo hứng thú với giờ học Văn.
Kết quả đã cho thấy những ưu thế của dạy học tác phẩm theo hướng đọc hiểu là:
- Dạy học tác phẩm theo hướng đọc – hiểu là phương pháp dạy học tích hợp, tích cực, phát huy được tính chủ động, sáng tạo của học sinh.
- Dạy học theo hướng đọc hiểu phù hợp với tâm lí học lứa tuổi của học sinh. Nó kích thích được sự hứng thú, tìm tòi, phát huy hết sức mạnh sáng tạo của các hoạt động tâm lí: tưởng tượng, liên tưởng, suy tưởng... phù hợp với lứa tuổi. 
- Dạy đọc hiểu cũng phù hợp với yêu cầu tự học, tự phát triển học sinh trong thời kì đổi mới phương pháp dạy học
3.2. Kiến nghị đề xuất
Để đề tài thực sự có ích trong việc dạy học văn bản truyện, không chỉ đối với việc dạy học tác phẩm Lão Hạc của Nam Cao, mà con chung cho việc dạy tác phẩm truyện trong chương trình Ngữ văn THCS, tôi xin được đề nghị một số ý kiến sau:
3.2.1. Đối với giáo viên bộ môn
- Chú ý chuẩn kiến thức, kĩ năng để tránh quá tải cho học sinh trong giờ học, biết hướng dẫn các em đọc hiểu đúng trọng tâm bài học.
- Giáo viên cần tạo không khí vui tươi, thoải mái trong giờ học, đừng quá khắt khe, cứng nhắc. Giáo viên cần có thái độ mềm mỏng, cởi mở, tôn trọng ý kiến, suy nghĩ, cảm nhận của học sinh để phát huy sự sáng tạo, tích cực của học sinh.
- Giáo viên cần linh hoạt phối hợp các phương pháp dạy học tích cực và xem phương pháp đọc là một trong những phương pháp đó. Giáo viên phải là người tổ chức, hướng dẫn vừa khoa học, vừa nghệ thuật. Phải có trái tim yêu thương đồng cảm và sự sẻ chia trọn vẹn của một người thầy tâm huyết, nhiệt tình. Có như vậy, giờ văn mới thực sự hứng thú với mỗi HS.
- Biết hướng dẫn học sinh tự đọc, soạn bài trước và xây dựng hệ thống câu hỏi hợp lí để phát huy được tính tích cực, chủ động, sáng tạo ở học sinh, hình thành cho các em năng lực đọc – hiểu, tự học và tự nghiên cứu.
3.2.2. Đối với các cấp quản lí giáo dục
Chương trình và sách giáo khoa cần được cải cách để dành cho học sinh cơ hội được học trong một môi trường có tính tương tác cao nhằm đạt đến những mục tiêu căn bản của môn học. Muốn vậy, chương trình và sách giáo khoa phải được thiết kế và biên soạn theo cách lấy bốn kỹ năng giao tiếp đọc, viết, nghe, nói làm các trục chính.
Các tác phẩm và đề tài được học phải làm cho học sinh thấy được tính thiết thực của việc học hay khơi gợi được hứng thú của các em. Sự lựa chọn tác phẩm học trong nhà trường cần có định hướng, nhưng là sự định hướng lấy người học làm trung tâm.
Việc kiểm tra, đánh giá nên hướng nhiều hơn vào việc đánh giá năng lực và kĩ năng của học sinh, chứ không kiểm tra kiến thức và khả năng ghi nhớ.
Bài viết này là những suy nghĩ, trăn trở của tôi trong quá trình vận dụng phương pháp đọc và mục đích hình thành, nâng cao năng lực đọc – hiểu văn trong dạy học Văn. Mặc dù không thể tránh khỏi những hạn chế, thiếu sót nhưng tôi hy vọng rằng đây là một trong những hướng tiếp cận có hiệu quả mà thầy cô có thể vận dụng để tiết học sinh động, chủ động và sáng tạo, lí thú cho cả thầy và trò.
TÀI LIỆU THAM KHẢO
Nam Cao về tác gia và tác phẩm, NXB Giáo dục, 1998.
TS. Phạm Hưng Bình, Phương pháp dạy học tác phẩm văn học, ĐHSP Đà Nẵng, 2004
Nguyễn Đăng Mạnh, Nhà văn tư tưởng và phong cách, NXB Tác phẩm mới, 1979
- Nguyễn Thị Hồng Nam, “Câu hỏi hướng dẫn học sinh đọc hiểu văn bản”. Tạp chí “Khoa học & Công nghệ”, số 9/2013
Phong Lê, Văn học trên hành trình thế kỷ XX, NXB Quân đội nhân dân, Hà Nội, 2000.
Trần Đình Sử, Dẫn luận thi pháp học, NXB Giáo dục, 1996.
Trần Đình Sử, Đọc hiểu văn bản là thế nào?, Tạp chí Văn học và tuổi trẻ, số tháng 11, Hà Nội, 2007
Trần Đình Sử, Đọc hiểu văn bản - một khâu đột phá trong nội dung và phương pháp dạy văn hiện nay, Báo Văn nghệ, 2013