SKKN Dạy học văn bản truyện hiện đại Việt Nam trong chương trình Ngữ Văn 11 theo định hướng phát triển năng lực học sinh

 lý thông tin để tạo ra sản phẩm ban đầu.
+ Bước 3: Hoàn thiện sản phẩm cá nhân
- Học sinh có thể trình bày bằng nhiều hình thức khác nhau: bằng văn nói, văn viết, lập bảng, biểu so sánh và sơ đồ hóa bằng bản đồ tư duy, nhưng cốt yếu phải là ngôn ngữ của chính học sinh, diễn đạt theo cách hiểu của học sinh.
Ví dụ: Khi dạy truyện ngắn Hai Đứa Trẻ, giáo viên có thể áp dụng phương pháp dạy học tích cực này ở tiết 2: Phân tích cảnh đợi tàu của hai chị em Liên. Giáo viên chia lớp thành 3 nhóm và giao nhiệm vụ cho các em chuẩn bị ở nhà trước 1 tuần. Các nhóm được giao nhiệm vụ:
+ Nhóm 1: Chị em Liên thức đợi tàu nhằm mục đích gì? Hình ảnh đoàn tàu được miêu tả như thế nào?
+ Nhóm 2: Ý nghĩa của hình ảnh đoàn tàu?
+ Nhóm 3: Việc đợi tàu của chị em Liên hiện ý nghĩa gì?
Các em đã thực hiện rất tốt 3 bước: Thu thập thông tin, xử lý thông tin và hoàn thiện sản phẩm cá nhân như đã phân tích ở trên.
- Trong tiết học, giáo viên gọi các nhóm lần lượt lên trình bày kết quả, tổ thư ký ghi chép biên bản, nhận xét kết quả làm việc của các nhóm. Tôi nhận thấy mỗi nhóm có những cách tiếp cận và sáng tạo riêng khi tìm hiểu vấn đề. Có nhóm thể hiện sản phẩm của mình trên giấy A0, có nhóm thể hiện trên Powerpoint. Các em chủ động kiến tạo kiến thức và trình bày ý tưởng của mình. Điều này giúp bộc lộ được năng lực, sở trường của các em khi phám phá tác phẩm.
3.2.2 Giáo viên sử dụng đa dạng các câu hỏi nhằm tạo sự bất ngờ, hứng thú cho học sinh tham gia tiết học
Thường xuyên đưa ra những câu hỏi sẽ tạo cho học sinh sự tương tác tích cực và tất cả đều phải tham gia vào hoạt động học tập tức “tạo ra trạng thái động cơ học tập”. Nhiều dạng câu hỏi cho nhiều đối tượng học sinh sẽ thỏa mãn nhu cầu đó:
* Câu hỏi phân tích, nhận xét, đánh giá
Loại câu hỏi này giúp học sinh biết phân tích, đánh giá và khái quát những vấn đề quy tụ vào những đặc trưng về hình thức nghệ thuật và nội dung tư tưởng của tác phẩm.
Ví dụ: Khi dạy văn bản Chí Phèo của Nam Cao, giáo viên hỏi: Tại sao Nam Cao đã không mở đầu tác phẩm của mình bằng sự kiện Chí ra đời ở cái lò gạch cũ mà mở đầu bằng hình ảnh Chí uống rượu say vừa đi vừa chửi? Hãy phân tích tiếng chửi đó?
*Câu hỏi yêu cầu có sự so sánh đối chiếu
Qua việc so sánh đối chiếu, HS có thể nhận ra những nét độc đáo, những ý nghĩa sâu sắc của tác phẩm. Các loại câu hỏi đưa ra có thể là để so sánh các hình ảnh chi tiết trong tác phẩm hoặc với các tác phẩm khác:
Ví dụ: Khi dạy bài Chí Phèo của Nam cao, GV hỏi: Em hãy so sánh hình tượng nhân vật Chí Phèo với hình tượng nhân vật Chị Dậu trong tác phẩm “Tắt đèn” của Ngô Tất Tố (Ngữ văn 9 tập 2), từ đó chỉ ra những phát hiện độc đáo của Nam Cao khi miêu tả hình tượng của người nông dân trước cách mạng?
* Câu hỏi ứng dụng và liên hệ
Loại câu hỏi này giúp học sinh chuyển từ nhận thức về tác phẩm ở bên ngoài vào bên trong. Học sinh phải tự liên hệ với thực tế và bản thân để tìm ra hướng giải quyết thích hợp theo sự cảm thụ của mình. Các loại câu hỏi này có thể là:
Ví dụ; Sau khi đọc xong tác phẩm “Hạnh phúc của một tang gia” Em có đồng tình có ý kiến cho rằng: Trong xã hội hiện nay có một bộ phận các bạn trẻ có lối sống buông thả, thậm chí chà đạp lên những giá trị đạo đức để thể hiện mình?
*Câu hỏi hình dung tưởng tượng, tái tạo
Câu hỏi này đòi hỏi học sinh tự xác định “bức tranh nghệ thuật” trong tâm hồn mình khi đọc tác phẩm hoặc khơi gợi trí tưởng tượng trong và sau khi đọc tác phẩm.
Ví dụ: Em hãy tưởng tượng và vẽ bức tranh tái hiện cảnh đợi tàu của hai chị em Liên trong tác phẩm “Hai đứa trẻ” của Thạch Lam ?
*Câu hỏi hiểu biết về nội dung và hình thức tác phẩm
Có hai mức độ trong hệ thống câu hỏi này là:
- Kể lại được văn bản (đòi hỏi học sinh phải nhớ được cốt truyện)
Ví dụ: Em hãy tóm tắt truyện ngắn “Chữ người tử tù” của Nguyễn Tuân?
- Phân tích lí giải được những sự kiện, sự việc, biến cố trong cuộc đời nhân vật. (Học sinh phải tìm ra mối tương quan của sự kiện, sự việc, biến cố trong cuộc đời các nhân vật. HS phải đối chiếu, so sánh, quy nạp, phân tích, giải thích...)
Ví dụ: Tại sao sau nhiều lần đổi tên, Nam Cao vẫn giữ lại cái tên Chí Phèo cho truyện ngắn của mình?
GV hướng dẫn HS hiểu ý nghĩa của các tên gọi: Tác phẩm Chí Phèo viết năm 1941, lấy cảm hứng từ những cảnh và con người thật mà Nam Cao được chứng kiến, được nghe kể về làng quê mình. Khi mới ra đời, tác phẩm có tên là Cái lò gạch cũ. Nhan đề này có lẽ bắt nguồn từ hình ảnh cái lò gạch cũ xuất hiện ở phần đầu truyện (gắn với sự ra đời của Chí Phèo) và ở phần cuối tác phẩm (gắn liền với Thị Nở- khi biết tin Chí Phèo đâm chết Bá Kiến và tự sát, thị đã “nhớ lại những lúc ăn nằm với hắn.. .rồi nhìn nhanh xuống bụng” và “thoáng thấy hiện ra một cái lò gạch cũ bỏ không, xa nhà cửa và vắng người qua lại”). Cái lò gạch cũ là biểu tượng về sự xuất hiện tất yếu của “hiện tượng Chí Phèo”, thể hiện sự quẩn quanh, bế tắc trong cuộc đời, số phận người nông dân bị tha hóa trước Cách mạng. Nhan đề này phù hợp với nội dung của tác phẩm nhưng thiên về cái nhìn hiện thực ảm đạm, bi quan của nhà văn về cuộc sống và tiền đồ của người nông dân, đồng thời có thể khiến độc giả hiểu rằng quá trình tha hóa mới là mạch vận động chính của tác phẩm chứ không phải là quá trình hồi sinh của Chí Phèo. Trên thực tế, Nam Cao đã dành tất cả tâm huyết và bút lực của mình để miêu tả chặng đường thức tỉnh, hoàn lương của Chí Phèo, qua đó thể hiện tư tưởng nhân đạo sâu sắc.
3.2.3 Giáo viên tích cực sử dụng CNTT, phương tiện dạy học hiện đại vào dạy học
Việc sử dụng CNTT, phương tiện dạy học hiện đại vào dạy học có tác dụng giúp học sinh phát huy năng lực sở trường của bản thân để đáp ứng với thời đại. Học sinh được trực tiếp tương tác với các công nghệ thông tin. Các hình ảnh video, sơ đồ tư duy trực tiếp tác động vào giác quan của học sinh tạo cảm xúc từ đó hình thành hứng thú và hỗ trợ tạo động cơ học tập. Phương tiện trực quan giúp học sinh nắm bài dễ hơn giờ học sinh động hơn vì vậy tránh căng thẳng mệt mỏi.
Ví dụ: Khi dạy văn bản Chí Phèo của Nam Cao, giáo viên cho HS tự thao tác lập bản đồ tư duy trên phần mềm imindmap để củng cố hệ thống hóa kiến thức cũng như kĩ năng sử dụng công nghệ công tin:
- Tìm hiểu, thu thập hình ảnh tác giả Nam Cao, các nhân vật.
- Video về các tình huống đời thực khi vào bài để tạo ấn tượng.
- Cho xem đoạn Video phim “Làng Vũ đại ngày ấy”.
Ví dụ: hình ảnh về Chí Phèo, Thị Nở
Giáo viên đã giúp học củng cố thêm kỹ năng về công nghệ thông tin. Cho học sinh trình bày ý kiến của nhóm trước lớp nhằm rèn kĩ năng thuyết trình, tạo được sự tự tin cho học sinh đồng thời tăng sức thuyết phục và hiệu quả cho tiết học, các em được lĩnh hội kiến thức một cách có hệ thống, bài bản và khoa học.
3.3 Hướng dẫn học sinh củng cố bài học thông qua hoạt động luyện tập
Hoạt động này yêu cầu học sinh phải vận dụng những kiến thức vừa tiếp thu được ở hoạt động hình thành kiến thức để giải quyết những nhiệm vụ cụ thể, qua đó giáo viên xem học sinh đã nắm được kiến thức hay chưa và nắm được ở mức độ nào.
Học sinh có thể làm việc cá nhân hoặc hoạt động nhóm để học tập lẫn nhau, tự sửa lỗi cho nhau, giúp cho quá trình học tập hiệu quả hơn. Trong quá trình dạy truyện ngắn giai đoạn 1930 - 1945, tôi áp dụng những hình thức, phương pháp sau:
3.3.1 Phương pháp Đóng vai
Là phương pháp tổ chức cho học sinh thực hành để trình bày những suy nghĩ, cảm nhận và ứng xử theo một “vai giả định”. Đây là phương pháp giảng dạy nhằm giúp học sinh suy nghĩ sâu sắc về một vấn đề bằng cách đứng từ chỗ đứng, góc nhìn của người trong cuộc, tập trung vào một sự kiện cụ thể mà các em quan sát được từ vai của mình.
Ví dụ: Giáo viên có thể giao cho học sinh biên soạn lời thoại và diễn một đoạn kịch dựa theo chi tiết “Chí Phèo bị thị Nở từ chối tình yêu”.
3.3.2 Tạo không khí sôi nổi qua hình thức trò chơi hoặc giáo dục kĩ năng sống
- Tạo ra tiết học thoải mái, đan xen kể và liên hệ những câu chuyện đời sống để giáo dục các em.
- Tạo mối quan hệ thân thiện gần gũi với học sinh, sẵn sàng chia sẻ, lắng nghe trao đổi về những vướng mắc của học sinh.
- Tạo hoạt động vui chơi, thi đua để giờ học sôi nổi gồm trò chơi ô chữ, thi đua nhóm, đóng kịch ...
- Đây là một hình thức tổ chức trò chơi tôi đã áp dụng khi dạy bài Chí Phèo của Nam Cao:
Trò chơi “Giải ô chữ”: Là hình thức mà người tổ chức ô chữ đưa ra những ô vuông để trống, yêu cầu người chơi phải điền cho đúng những chữ mà người tổ chức đã đưa ra cho mỗi ô chữ bằng một từ khóa. Căn cứ vào chìa khóa, người chơi có thể làm công việc điền chữ vào một cách dễ dàng.
*Cách tiến hành:
+ GV soạn ra một ô chữ cùng với các câu hỏi đi kèm tương ứng với kiến thức của các ô hàng ngang cần thực hiện.
+ Giáo viên treo bảng phụ (Hoặc mở phần trình chiếu khi soạn giảng bằng giáo án điện tử) và lần lượt nêu ra các câu hỏi cho các nhóm thực hiện. Bắt đầu từ nhóm 1. Cácnhóm có quyền lựa chọn ô hàng ngang. Nếu nhóm nào không trả lời được theo thời gian quy định thì phải nhường lượt cho nhóm khác tiếp tục trò chơi.
+ Nhóm nào tìm được kiến thức ở ô hàng ngang thì được cộng điểm, tìm được ô hàng dọc khi chưa giải hết ô hàng ngang sẽ là đội thắng cuộc.
Ví dụ minh họa về các ô chữ:
Ví dụ: Khi dạy xong bài “ Chí Phèo”, giáo viên có thể áp dụng trò chơi ô chữ để củng cố nhằm khắc sâu kiến thức đã học.
- Giáo viên cho học sinh tham gia trò chơi theo nhóm hoặc cá nhân.
- Yêu cầu của trò chơi: Học sinh nắm được những nội dung cơ bản về tác giả Nam Cao và tác phẩm Chí Phèo. Đặc biệt khi kết thúc trò chơi, học sinh phải nắm được một trong hai giá trị lớn của tác phẩm, đó là “giá trị hiện thực”.
- Giáo viên lần lượt nêu ra các câu hỏi cho các nhóm thực hiện, bắt đầu từ nhóm 1. Các nhóm có quyền lựa chọn ô hàng ngang. Nếu nhóm nào không trả lời được theo thời gian qui định thì phải nhường lượt cho nhóm khác tiếp tục trò chơi.
- Nhóm nào tìm được kiến thức ở ô hàng ngang thì được cộng điểm, tìm được ô hàng dọc khi chưa giải hết ô hàng ngang sẽ là đội thắng cuộc.
- Cụ thể về bảng ô chữ: (8 hàng)
Câu hỏi:
- Hàng 1: Tên thật của tác giả Nam Cao ? (10 chữ cái)
- Hàng 2: Khi say, Chí chửi, đầu tiên là hắn chửi gì ? (4 chữ cái)
- Hàng 3: Ai là người trực tiếp đẩy Chí Phèo vào tù ? (6 chữ cái)
- Hàng 4: Nhân vật nào được miêu tả xấu ma chê quỷ hờn ? (5 chữ cái)
- Hàng 5: Tác phẩm Chí Phèo được nhà văn lấy bối cảnh ở đâu của nước ta trước Cách mạng tháng Tám? (8 chữ cái)
- Hàng 6: Qua tác phẩm, Nam Cao muốn đề cập đến tình trạng nào của người nông dân trước cách mạng Tháng 8/1945? (6 chữ cái)
- Hàng 7: Một trong những tác phẩm viết về để tài người trí thức trước cách mạng Tháng 8 của Nam Cao ? (7 chữ cái)
- Hàng 8: Ai là người đã ngăn cản tình cảm giữa Thị Nở và Chí Phèo? (4 chữ cái)
* Hàng dọc: Đây là một trong những giá trị cơ bản của tác phẩm Chí Phèo (8 chữ cái).
3.4 Phát huy năng lực tự học và sáng tạo cho học sinh thông qua hoạt động “Vận dụng và mở rộng/ sáng tạo”
- Qua hoạt động vận dụng và mở rộng, học sinh có thể mở rộng kiến thức bằng việc tự đọc những tác phẩm cùng loại hoặc gần gũi, hoạt động tự học lại tiếp diễn nhưng lúc này, kĩ năng tự học đã trở nên thành thạo hơn, từ đó, năng lực tự học của người học ngày càng được trau dồi thêm. Giáo viên có thể rèn cho học sinh kỹ năng này bằng cách giao cho học sinh các bài tập mang tính chất củng cố kiến thức, bài tập có sự liên hệ và vận dụng vào chính bản thân và cuộc sống. Giáo viên có thể cung cấp cho học sinh một số đường link liên quan đến bài học để học sinh mở rộng thêm vốn kiến thức.
Ví dụ 1: Em hãy tưởng tượng và vẽ bức tranh tái hiện cảnh đợi tàu của hai chị em Liên trong tác phẩm “Hai đứa trế’” của Thạch Lam.
Ví dụ 2: Em hãy viết bài thuyết minh giới thiệu về nghệ thuật thư pháp.
Ví dụ 3: Em ấn tượng với chân dung trào phúng nào nhất trong đoạn trích “Hạnh phúc của một tang gia ”? Hãy vẽ lại chân dung đó theo trí tưởng tượng của bản thân mình.
4. Kiểm tra đánh giá kết quả học tập của học sinh.
Khi tổ chức cho học sinh thảo luận nhóm, học sinh trình bày xong, giáo viên đánh giá ngay câu trả lời của các em, nhận xét, so sánh kết quả của các nhóm với nhau.
Khi học sinh trả lời những câu hỏi tình huống, giáo viên cũng đưa ra nhận xét để các em có tự đánh giá kiến thức, hiểu biết của mình.
Trong việc dạy học theo định hướng phát triển năng lực, giáo viên phải trân trọng những ý kiến riêng, quan điểm riêng, sự sáng tạo của học sinh. Câu trả lời vận dụng thực tế, thể hiện sự suy ngẫm sâu sắc về nhân vật và triết lí trong tác phẩm sẽ được đánh giá cao, thúc đẩy các em đi theo hướng đó để phát triển tốt năng lực của mình. Đánh giá phải công bằng, kịp thời, khách quan, chú trọng việc hiểu và vận dụng kiến thức, phát huy năng lực của học sinh.
Có sự khen ngợi, khích lệ, động viên kịp thời bằng nhiều hình thức với các em học sinh tích cực hoạt động, có những câu trả lời hay. Góp ý nhẹ nhàng và gợi ý cho các em trước những câu hỏi khó và các em trả lời chưa chính xác.
Vì vậy, chúng ta cần xác định chuẩn và có chiến lược để cho mọi học sinh có thể thành công: Câu hỏi dễ cho dành cho học sinh có học lực trung bình, câu hỏi khó cho học sinh khá giỏi. Mỗi giáo viên phải biết phát huy tối đa sức mạnh của mỗi giờ học, tạo được niềm vui, sự hứng khởi và thích thú của học trò và các em thật sự cảm thấy khôn lớn trưởng thành sau mỗi giờ học văn.
Ví dụ: Khi dạy xong tác phẩm Chí Phèo, giáo viên có thể nêu ra câu hỏi: Em có đồng ý với cách kết thúc truyện “ChíPhèo” không? Vì sao? Em hãy tưởng tượng và viết một kết thúc khác cho tác phẩm này.
Học sinh đã đưa ra nhiều cách viết khác nhau. “Mỗi em đều có cách suy nghĩ, lý giải riêng”. Cô trân trọng ý kiến của các em. Tuy nhiên, khi xem xét hành động của Chí Phèo chúng ta phải đặt vào hoàn cảnh xã hội lúc bấy giờ, một xã hội đầy sự bất công ngang trái Chí Phèo không có cách lựa chọn nào khác. Cái chết của Chí Phèo tuy là một lựa chọn bế tắc nhưng cũng là kết quả tất yếu, sản phẩm cả xã hội vô nhân đạo (Ngày nay chúng ta đang được sống trong chế độ XHXHCN, không còn sự phân chia giai cấp, tình trạng người bóc lột người. Có những người đã từng lầm đường lạc nhưng khi hoàn lương được mọi người khoan dung, giúp đỡ để nhanh chóng hòa nhập với cộng đồng. Nhà nước nhân những ngày lễ lớn như 2/9- 30/4 thường có đợt ân xá cho những phạm nhân cải tạo tốt. Tuy nhiên xã hội thì luôn tồn tại những mặt tích cực và cả tiêu cực. Cô tin tưởng và hy vọng các em sẽ chủ động và có những cách ứng xử tích cực trong mọi tình huống khó khăn nếu phải đối mặt.
C. KẾT LUẬN
Như vậy, việc đổi mới phương pháp dạy học đòi hỏi giáo viên phải chọn lựa một cách linh hoạt các phương pháp chung và phương pháp đặc thù của môn học để giảng dạy. Tuy nhiên dù sử dụng bất kỳ phương pháp nào cũng phải đảm bảo được nguyên tắc “học sinh tự mình hoàn thành nhiệm vụ nhận thức với sự tổ chức, hướng dẫn của giáo viên”. Phải phát huy tính tích cực, tự giác, chủ động của học sinh, hình thành và phát triển năng lực tự học trên cơ sở đó trau dồi các phẩm chất linh hoạt, độc lập, sáng tạo tư duy của học sinh. Học sinh phải nắm được các đặc trưng cơ bản của truyện hiện đại Việt Nam và biết cách đọc hiểu các văn bản khác cùng thể loại.