SKKN Giúp học sinh đọc hiểu Văn bản "Bạn đến chơi nhà" (Ngữ văn 7 – Tập 1) theo đặc trưng thi pháp

ểu văn bản.
g. Tổng kết.
h. Luyện tập 
3. Giáo án minh họa:
Tiết 30:
 BẠN ĐẾN CHƠI NHÀ – NGUYỄN KHUYẾN 
A. Mục đích 
1. Phẩm chất:
- Chăm chỉ: Chăm học , chăm làm ,có tinh thần tự học .
- Nhân ái .
- Trách nhiệm.
- Yêu con người, yêu nước.
2. Năng lực:
- Tự chủ và tự học
- Ngôn ngữ 
- Giao tiếp ,hợp tác.
- Giải quyết vấn đề và sáng tạo 
A. Mục tiêu
1. Kiến thức: Cảm nhận được tình bạn chân thành ,đậm đà ,trong sáng ,sâu sắc ,cảm động của Nguyễn Khuyến .
- Hình dung được bức tranh quê đậm đà hương sắc Việt Nam và nụ cười hóm hỉnh ,thân mật nhưng ý tứ sâu xa.
- Hiểu về thẻ thơ thất ngôn bát cú Đường luật .
2. Kỹ năng:
- Hiểu về thẻ thơ thất ngôn bát cú Đường luật .
- Nhận biết thể loại văn bản .
- Rèn kỹ năng đọc diễn cảm và phân tích thơ Đường luật đã được Việt hóa .
3. Thái độ:
Góp phần bồi dưỡng cho học sinh tình cảm bạn bè chân thành, trong sáng.
B. Chuẩn bị:
GV: NC tài liệu,soạn bài.
HS: Chuẩn bị bài theo hướng dẫn.
C.Lên lớp 
B1:Ổn định lớp .
B2: Bài cũ: ? Em hiểu gì về thể thơ thất ngôn bát cú Đường luật ?
? Đọc thuộc lòng bài thơ Qua Đèo Ngang ? Nêu ý nghĩa văn bản ?
B3:Bài mới 
* Giới thiệu bài : Chuyển tiếp từ bài cũ 
Hoạt động của GV và HS
Kiến thức cần đạt
HĐ1:
- HS đọc chú thích * ( SGK) 
- GV chiếu ,giới thiệu chân dung tác giả Nguyễn Khuyến ..
? Hãy giới thiệu 1 vài nét về tác giả?
- Giới thiệu thiệu thêm về cuộc đời ,sự nghiệp của ông .
 - GV chiếu những tác phẩm tiêu biểu của ông .
* Đóng góp của Nguyễn Khuyến trong nền văn học nước nhà , đặc biệt là dòng thơ Nôm , một trong những đỉnh cao của văn học trung đại.
? Em hãy nêu hoàn cảnh ra đời của bài thơ?
? Xác định thể thơ?
? Nêu bố cục của bài thơ?Kết cấu ?Nhận xét ?
HĐ2:
* GV hướng dẫn đọc : - Chú ý giọng điệu hồ hởi , phấn khởi ,pha chút tự trào , câu cuối kết tinh của tình bạn cao đẹp , cần nhấn mạnh hơn.
- GV đọc mẫu 
- Gọi HS đọc – Nhận xét .
HS đọc câu 1,2
? Em có nhận xét gì về giọng điệu ở câu 1? 
? Cụm từ “ đã bấy lâu nay” thông báo cho ta biết điều gì? 
(* Liên hệ cuộc đời nhà thơ: Lúc này nhà thơ đã từ quan về quê sinh sống, phần vì tuổi già sức yếu ;phần vì đường sá xa xôi nên ông cũng như các bạn hầu như không có dịp đi thăm thú gặp gỡ nhau.) 
? Từ ngữ xưng hô nào được tác giả dùng để gọi khách?
? Cách dùng từ đó thể hiện thái độ tình cảm gì của ông ? 
? Từ đó cho ta thấy mối quan hệ giữa chủ và khách ntn?
- Liên hệ hoàn cảnh ra đời bài thơ khi tác giả đã cáo quan về ở ẩn tại quê nhà .
? Qua lời chào hỏi ở câu 1, cảm xúc tâm trạng của tác giả khi bạn đến chơi ntn? 
? Lẽ thường khi có khách quí ,ở đây lại là bạn tri âm ở xa tới chơi, chủ nhà sẽ phải tiếp đón thế nào? ( Rất chu đáo, thịnh soạn) 
? Câu thơ thứ 2, tác giả nêu lên vấn đề gì ? Mục đích gì?
? Nhiệm vụ của các câu thực và luận trong thơ bát cú ? Bài thơ có gì khác ? 5 câu thơ nói lên ý gì?
- GV: Thực ra đây không phải là kết cấu phổ biến của thơ thất ngôn bát cú Đường luật (bố cục phổ biến: Đề, thực, luận, kết). Ở đây do chủ ý tác giả muốn bộc lộ tình cảm nên cấu trúc có sự phát triển cho phù hợp .Đó là 2 câu thơ đầu / 5 câu giữa / Câu cuối. Đây cũng chính là sự sáng tạo của nhà thơ.
? Vì sao sau lời chào hỏi vồn vã, tác giả lại nhắc đến việc trẻ đi vắng, chợ ở xa , điều đó giúp ta hiểu gì về tình cảm của ông đối với bạn? 
Chuyền ý: Còn nhà thơ NK đã tiếp đãi bạn ntn,ta sẽ tìm hiểu tiếp .
HS đọc 5 câu tiếp. 
? Tác giả tiếp tục trình bày hoàn cảnh tiếp khách qua những chi tiết nào?
?Em hiểu ntn về nghĩa của câu thơ thứ 7?
- Miếng trầu là đầu câu chuyện trong quan niệm của người Việt,điều tối thiểu nhất cũng không có nốt -> Đẩy những điều không có đến tận cùng .
? Có nhận xét gì về cách dùng từ của tác giả ?
*Cách sử dụng ngôn ngữ dân tộc rất tự nhiên ,gần gũi ,hiện ra khung cảnh làng quê Việt đầy dân dã,bình dị .
? Qua lời phân bua của tác giả em hình dung như thế nào về hoàn cảnh tiếp khách của tác giả?
? Em có cảm nhận thái độ của tác giả ntn khi đưa ra tình huống đó ?
? Bạn quí tới chơi mà không có gì đãi bạn, dựng lên một tình huống éo le như vậy cho thấy nhà thơ là người ntn? 
* Đoạn thơ với những lời thơ nhỏ nhẹ,chân chất, thật thà mà hóm hỉnh vừa như để thanh minh với bạn,vừa như để giới thiệu cuộc sống thanh bần của gia đình. Đằng sau cái nghèo cái thiếu vẫn ẩn chứa một cuộc sống phong lưu,giàu có. Nhà thơ đã nói rất khéo,rất sang trọng về hoàn cảnh của mình. 
* HS đọc câu thơ cuối
? Em hiểu ý của câu thơ cuối như thế nào 
? Em hiểu ‘‘ta với ta’’ là ai? Trong hoàn cảnh gặp gỡ bạn bè ở đây, " ta với ta" có ý nghĩa gì?
? Đặt trong quan hệ với văn bản câu cuối có ý nghĩa gì?
? Em đã từng gặp cụm từ này ở bài thơ nào rồi ?
Theo em,cụm từ " ta với ta" ở đây có gì khác với cụm từ " ta với ta" trong văn bản" Qua Đèo Ngang"?
- ‘‘Qua Đèo Ngang:’’ là một từ, chỉ sự hòa hợp trong một nội tâm buồn,khép kín,cô đơn.
- ‘‘Bạn đến chơi nhà’’ : là hai từ chỉ sự hòa hợp của 2 con người trong một tình bạn chan hòa -> Cách nói hàm ý thâm thúy của nhà thơ..
? Phát hiện nghệ thuật mà nhà thơ sử dụng ? Tác dụng gì ?
* Câu kết như là một sự bùng nổ về ý và tình. Tiếp bạn chẳng cần cao lương mĩ vị,mâm cao cỗ đầy. Bao nhiêu cái nghèo,sự thiếu thốn tan đi để cho tình bạn thăng hoa. Mọi của cải vật chất không còn có ý nghĩa gì nữa. Chỉ cần ‘‘ta với ta’’ là đủ.
? Đến đây ta hiểu mục đích mà cụ Nguyễn Khuyến giãi bày hoàn cảnh là để làm gì ?
( Đòn bẩy NT để đề cao,làm thăng hoa tình bạn. Những cái không để khẳng định một cái có : tình bạn cao đẹp vượt lên mọi thứ vật chất tầm thường)
*Thảo luận :
? Qua bài thơ ,giúp em hiểu gì về tâm hồn của nhà thơ ?
? Vì sao nói đây là 1 trong những bài thơ hay nhất về tình bạn ?
? Liên hệ tình bạn trong cuộc sống và của bản thân em ?
HĐ3:
? Những nét đặc sắc về NT?
? Ý nghĩa bài thơ? 
* GV chiếu phần tổng kết .
* HS đọc ghi nhớ ( SGK)
I. Tìm hiểu chung:
1. Tác giả
- Nguyễn Khuyến ( 1835 – 1909) ,tên thật là Nguyễn Văn Thắng ,còn được gọi là Tam Nguyên Yên Đổ. 
+ Quê Yên Đổ - Bình Lục –Hà Nam .
+ Xuất thân trong một gia đình nhà Nho,thông minh và học giỏi ,đỗ đạt.
+ Là nhà thơ của làng cảnh Việt Nam ,thơ ông đằm thắm ,trong trẻo và giàu tình người .
2. Tác phẩm
a. Hoàn cảnh ra đời:
Khả năng được sáng tác vào giai đoạn ông cáo quan về ở ẩn tại quê nhà.
b. Thể thơ.
 - Đường luật.
d. Bố cục : 3 phần .
2 câu thơ đầu -> 5 câu tiếp theo -> Câu cuối.
 => Sáng tạo của thể thơ Đường luật .
II. Đọc – Hiểu chi tiết 
* Đọc:
* Phân tích:
1.2 câu đề 
- Nhịp thơ 4/3; Giọng điệu hồ hởi, phấn khởi -> Lời chào giản dị, chân tình khi bạn tới thăm.
- Đã bấy lâu nay : Thời gian xa cách đã lâu lắm rồi nhà thơ mới được gặp lại bạn.
- ‘‘Bác’’
 -> Thái độ vừa kính trọng vừa niềm nở, thân tình, gần gũi của tác giả đối với bạn.
-> Tình bạn tri âm, tri kỉ ; gắn bó, thân thiết,bền chặt thủy chung,son sắt của nhà thơ. (chứ không phải là người khách tình cờ ghé chơi)
-> Câu nhập đề tự nhiên như một lời nói mộc mạc, một tiếng reo vui, thể sự thân tình, niềm xúc động vui sướng vô hạn của tác giả khi bạn đến thăm. 
*Câu 2 :- Trẻ đi vắng /chợ ...xa ->Đùa vui bằng cách nêu lên 1 tình thế oái oăm ,lời phân bua khởi đầu cho nụ cười vui giữa đôi bạn tri kỉ.
2.5 câu tiếp :Giãi bày cái khó của chủ nhà 
- Ao: sâu, nước cả cá: không bắt được
- Vườn: rộng, rào thưa gà: không bắt được
- Cải: chửa ra cây, cà: mới nụ
- Bầu: vừa rụng rốn, mướp : đương hoa.
 Chưa được thu hoạch.
- Trầu: không có.
->Có đầy đủ những điều kiện vật chất để tiếp khách nhưng tất cả đều ở dạng tiềm ẩn , còn hiện thời thì chẳng có gì.
-> Tất cả đều dung từ thuần Việt ,phong phú ,biểu cảm mang tinh thần dân tộc ,thể hiện tài năng bậc thầy củaNguyễn Khuyến trong việc dân tộc hóa thể thơ Đường luật .
- Không phải là chủ nhân than nghèo ,kể khổ mà tất cả chỉ là sự đùa vui ,hóm hỉnh ,thân mật,chỉ là cách nói phóng đại mà thôi.
- Chủ nhân là người thật thà ,chất phác ,tình cảm đối với bạn chân thành ,không khách sáo. 
- Cố tình tạo dựng lên một tình huống đặc biệt ,éo le là cách nói hài hước, phóng đại cái nghèo, cái thiếu thốn, thể hiện sự hóm hỉnh, hài hước, yêu đời ,nhưng cũng hết sức mộc mạc của một nhà nho thanh bạch.
*3.Câu cuối :
- Ta với ta.
- ta: chủ nhân ( tác giả ) 
- ta: khách ( bạn ).
=> Niềm hân hoan,tin tưởng tình bạn bè thắm thiết,tri âm tri kỉ,chân thành không có gì thay thế được .Bày tỏ niềm vui khi đón bạn vào nhà.
-> Chủ nhân là người quý trọng tình bạn hơn mọi thứ của cải vật chất và tin ở sự cao cả của tình bạn 
-> Cách nói cường điệu , biểu cảm ,đối lập cái có >< không có để khẳng định cái có .
-> Ca ngợi tình bạn trong sáng ,thủy chung ,
- Tâm hồn của nhà thơ : Nhân hậu ,thủy chung,thanh bạch .
- Ca ngợi tình bạn chân thành ,mộc mạc ,tràn ngập niềm vui dân dã.
II. Tổng kết 
1. Nghệ thuật:
- Bố cục độc đáo.
- Giọng thơ chất phác ,hồn nhiên 
- Sáng tạo tình huống 
- Lập ý bất ngờ.
- Ngôn ngữ mộc mạc , điêu luyện.
2. Ý nghĩa:
Bài thơ thể hiện một quan niệm về tình bạn, quan niệm đó vẫn còn có ý nghĩa, giá trị lớn trong cuộc sống của con người hôm nay.
* GHI NHỚ: ( SGK) 
III. Luyện tập .
1. HS đọc bài thơ.
– Gọi vài em đọc , nhận xét .
2. So sánh cụm từ kết thúc bài với bài “ Qua đèo ngang ” của Bà Huyện Thanh Quan ?
*HD HS làm , GV nhận xét ,bổ sung .
- Giống nhau : Điểm gặp gỡ ,tương đồng giữa 2 tên tuổi tài danh của dòng VHTĐ là cách dùng cụm từ kết thúc bài thơ “ ta với ta ”
- Khác nhau : Về nội dung,ý nghĩa .
+ Ở bài thơ “ Qua đèo ngang ” của Bà Huyện Thanh Quan : Là nỗi lòng ,tâm sự sâu kín ,nỗi buồn, cô đơn lẻ loi tuyệt đối của người nữ sĩ , chỉ một mình đối diện đàm tâm nơi đỉnh đèo xa lạ , hoang vu.
+ Còn ở đây “ Ta với ta” trong bài thơ “ Bạn đến chơi nhà ” của cụ Nguyễn Khuyến hoàn toàn khác:
 Ta: chủ nhân ( tác giả ) 
 ta: khách ( bạn ).
=> Niềm hân hoan,tin về tình bạn thắm thiết,tri âm tri kỉ,chân thành không có gì thay thế được .Bày tỏ niềm vui sướng ,niềm hạnh phúc vô biên khi đón bạn đến chơi nhà.
D.Củng cố - hướng dẫn học bài:
- Nêu giá trị nội dung và nghệ thuật của bài thơ ?
E. Hướng dẫn tự học.
- Học thuộc lòng bài thơ, tìm đọc một số bài thơ khác viết về tình bạn của Nguyễn Khuyến và của các tác giả khác.
- Nhận xét về ngôn ngữ và giọng điệu của thơ và bố cục ?
- Phân tích bài thơ.
- Cảm nghĩ về tình bạn trong bài thơ.
- Chuẩn bị bài mới .
IV. TÍNH HIỆU QUẢ
Sau khi hướng dẫn học sinh đọc hiểu văn bản Bạn đến chơi nhà (Ngữ Văn 7 – tập 1) theo đặc trưng thi pháp, tôi dã thu được kết quả như sau :
Bảng thống kê 1 : Khi không hướng dẫn học sinh đọc hiểu văn bản theo đặc trưng thi pháp năm học trước (2018-2019):
Lớp
Số
Lượng
Giỏi
Khá
Trung bình
Yếu
Số lượng
%
Số lượng
%
Số lượng
%
Số lượng
%
7A
33
1
3%
5
15%
23
70%
4
12%
7B
32
2
6%
4
12%
21
66%
5
16%
 
Bảng thống kê 2 : Có hướng dẫn học sinh đọc hiểu văn bản theo đặc trưng thi pháp năm học này( 2019-2020):
Lớp
Số
Lượng
Giỏi
Khá
Trung bình
Yếu
Số lượng
%
Số lượng
%
Số lượng
%
Số lượng
%
7C
31
3
10%
7
23%
19
61%
2
6%
7D
32
4
13%
5
16%
20
62%
3
9%
 
Như vậy quan sát vào bản thống kê số liệu thực tế, ta thấy 2 kết quả khác nhau. Khi hướng dẫn học sinh đọc hiểu văn bản thơ theo đặc trưng thi pháp, kết quả học tập của học sinh nâng cao hơn : Giỏi, khá tăng từ 6% đến 7% ; Học sinh yếu kém giảm đáng kể. Tôi nhận thấy học sinh đọc hiểu tác phẩm một cách chủ động, hứng thú ,cảm thụ những giá trị đặc sắc về nghệ thuật và nội dung , ý nghĩa tác phẩm văn học thơ cổ điển Việt Nam theo đặc trưng thi pháp một cách vững chắc . 
C. PHẦN KẾT LUẬN 
Tóm lại , vấn đề thi pháp trong việc Đọc – hiểu văn bản thơ thuộc vấn đề về thể loại , về chức năng của ngôn ngữ nghệ thuật ; Là phần kiến thức lí luận văn học vô cùng cần thiết , quan trọng .Dạy học tác phẩm thơ theo đặc trưng thi pháp là đi đúng hướng với qui luật và bản chất văn học nói chung tác phẩm trữ tình nói riêng ,góp phần đem lại tính hiệu quả của việc dạy học văn hiện nay .Mảng thơ trữ tình trung đại Việt Nam , đặc biệt là thể thơ Đường luật là thành tựu lớn và đỉnh cao của văn học dân tộc , chiếm một vị trí quan trọng trong chương trình phổ thông . Do đó , để tiếp cận và cảm nhận được những giá trị của nó , rất cần nắm vững những đặc trưng thi pháp ; xem như là chìa khóa trong quá trình đọc – hiểu .
 Từ việc khảo sát tình hình thực tế việc dạy và học thơ trữ tình trung đại của giáo viên và học sinh , Sách giáo khoa và tài liệu hướng dẫn có cung cấp song còn sơ lược , đơn giản ; khiến việc tiếp cận của học sinh rất hạn chế .
 Từ đó , bản thân tôi đã trăn trở và mạnh dạn nghiên cứu đọc – hiểu văn bản Bạn đến chơi nhà của Nguyễn Khuyến theo đặc trưng thi pháp nhằm phần nào khắc phục được tình trạng dạy học trên , là con đường định hướng cho học sinh tiếp cận các phương diện tác phẩm một cách hoàn chỉnh ,góp phần từng bước nâng cao chất lượng môn ngữ văn
 Qua nghiên cứu sáng kiến kinh nghiệm giúp học sinh đọc – hiểu văn bản Bạn đến chơi nhà của Nguyễn Khuyến trong chương trình Ngữ văn 7 – Tập 1 theo đặc trưng thi pháp và ứng dụng trong thực tế giảng dạy của bản thân , tôi nhận thấy được tính hiệu quả của tiết dạy . Hệ thống kiến thức lí luận văn học ,đặc trưng thi pháp thơ trung đại Việt Nam, thể thơ Đường luật được cung cấp một cách nhẹ nhàng ,có hệ thống ; khơi gợi hứng thú học tập cho học sinh , các em dần dần hiểu được bao cái hay , cái đẹp của từng áng thơ cổ điển, phát huy được tính tích cực , chủ động sáng tạo của học sinh cả trước khi thâm nhập , quá trình đọc – hiểu và chiêm nghiêm tác phẩm.
 Với việc ứng dụng vào dạy văn bản Bạn đến chơi nhà của Nguyễn Khuyến bản thân tôi đã thấy đươc kết quả rõ rệt : HS thích thú , hào hứng , tích cực , chủ động đọc – hiểu văn bản ; biết cách liên hệ , mở rộng kiến thức đa dạng , nhiều chiều khiến việc học văn trở nên hiệu quả và hứng thú , phát huy được năng lực tự học , tự sáng tạo của HS ; Bản thân tôi sẽ tiếp tục đồng hành cùng học sinh , triển khai ở những khối, lớp khác trong dạy chính khóa , dạy ôn tập ; đặc biệt công tác bồi dưỡng học sinh giỏi để việc đổi mới phương pháp dạy học Văn thực sự nhân rộng , phổ biến.mang lại hiệu quả cao. 
 Trên đây chỉ là những kinh nghiệm và ứng dụng rất nhỏ của bản thân tôi khi dạy học văn bản Bạn đến chơi nhà của Nguyễn Khuyến nói riêng và các tác phẩm văn học nói chung chắc còn nhiều điều cần bổ cứu thêm . Để góp phần giúp học sinh đọc – hiểu văn bản thơ , tạo hứng thú tiếp cận, nâng cao chất lượng dạy học văn hiện nay vẫn còn rất nhiều phương pháp khác ,rất mong nhận được sự góp ý của các cấp lãnh đạo và đồng nghiệp .
D. KIẾN NGHỊ , ĐỀ XUẤT
1. Với nhà trường.
- Đề nghị với Ban giám hiệu nhà trường bổ sung thêm tài liệu tham khảo, thiết bị , đồ dùng dạy học cho môn Ngữ văn .
2. Với phòng Giáo dục 
- Đề nghị Phòng Giáo dục tạo điều kiện hỗ trợ về trang thiết bị , đồ dùng dạy học hiện đại ; tăng cường mở các chuyên đề cập nhật đổi mới nội dung , phương pháp dạy học ; mời giáo viên dạy giỏi trên toàn huyện tiến hành dạy thể nghiệm các dạng bài khó để giáo viên các trường được tham khảo , học hỏi , rút kinh nghiệm ; mở rộng giao lưu , kết nối với tỉnh bạn để được mở mang tầm hiểu biết thêm .